ENVANTER BİLGİLERİ:
Unsurun Adı: Çay Kültürü
Unsurun Bilinen Diğer Adları:
Unsurun Envanter Numarası : 01.0114
Unsurun Envantere Kayıt Tarihi : 12.03.2020
Unsurun Somut Olmayan Kültürel Miras Alanları:
- Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler
- Doğa ve evrenle ilgili uygulamalar
- El sanatları geleneği
Unsurun Envantere Kayıtlı Olduğu İller: Erzurum (2015), Giresun (2019), Rize (2019)
UNSURA İLİŞKİN BİLGİLER
Unsurun Kısa Tanımı:
Çay kültürü, Türkiye'de yaşayan insanlar tarafından çay yetiştirilmesi, hazırlanması, servis edilmesi ve içilmesi ile ilgili bilgi, beceriler, gelenek ve görenekleri temsil etmektedir. Çay (Camellia sinensis) yapraklarının ve tomurcuklarının içecek yapmak için kullanıldığı bir tarım bitkisidir. Çay bitkisi kesme, soldurma, kıvırma, fermantasyon ve kurutma gibi adımlardan sonra içime hazır kurutulmuş yapraklara dönüşür. Çay, Doğu Karadeniz Bölgesi'nde vazgeçilmez bir ekonomik değere sahip olup Türkiye'de çay üreticilerinin ve çay fabrikalarının en yoğun olduğu Rize’de hayat çay kültürü etrafında dönmektedir. Düğün, sünnet töreni gibi önemli günler hasat zamanından sonra organize edilmektedir. Kültürel ve ekonomik hayattaki önemli yeri nedeniyle çay, bölge halkı tarafından “yeşil altın” olarak adlandırılmaktadır. Farklı türler ve demleme teknikleri olmasına rağmen, ülkemizde en çok tüketilen ve hasat edilen tür siyah çay olup, demleme sırasında çaydanlık ve semaver kullanılmaktadır. Semaver çoğunlukla Amasya ve Samsun’da üretilen çayı demlemede kullanılacak suyu ısıtmak ya da kaynatmak için kullanılan geleneksel bakır, metal veya pirinçten yapılan bir kaptır. Çay geleneksel olarak “ince belli” bardaklarda servis edilmektedir. Erzurum ve Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki bazı şehirlerde çay “kıtlama” diye tabir edilen özel bir şeker ile içilmektedir. Bu yöntemde şeker çayın içine doğrudan atılmaz şeker makası ile kırılan ufak şeker parçaları dilin altında bekletilerek çay içilir. Çayı hazırlamak ve hasat etmek için kullanılan geleneksel teknikler, çaydanlık, çay bardağı, semaver, gümüş tepsi, ahşap çay sepeti ve çay makası gibi sanatsal değeri olan özel aletlerin üretilmesine yol açmıştır.
Çay sadece bir içecek değil aynı zamanda Türk günlük hayatı için temel bir sosyalleşme aracıdır. Çay sabah kahvaltısından başlayarak yatana kadar günün her saatinde tüketilir. Öyleki kahvaltı hazır olduğunda “çay hazır” denilir. Çay servis etmek ve birlikte çay içmek dostluk, misafirperverlik ve nezaket göstergesidir. Çay servisi yapılan çay ocakları ve çay bahçeleri insanların buluştuğu, gündelik sohbetlerin yapıldığı özel mekânlardır. Her evde ve işyerinde bir demlik çay her zaman içime veya misafir sunmaya hazırdır. İşyerleri kanunen iş günü içinde en az iki çay molasına izin vermektedir. Çay günlük yaşamda sudan sonra en çok tüketilen içecek olmasının yanı sıra, tüm aile üyelerinin veya misafirlerin bir araya geldiği ve ortak değerlerin paylaşıldığı özel günlerde, törenlerde, etkinliklerde ve toplantılarda da servis edilmektedir.
Unsurun Coğrafi Dağılımı:
Unsur, kırsal ve kentsel alanlar da dâhil olmak üzere Türkiye'nin neredeyse tüm coğrafi bölgelerinde bilinmekte ve uygulanmaktadır. İçecek olarak çay, Türkiye'deki tüm topluluklar, gruplar ve bireyler tarafından evlerde, işyerlerinde, çay evlerinde ve çay bahçelerinde tüketilmektedir. Doğu Karadeniz Bölgesi'nde yer alan özellikle Rize, Trabzon, Artvin ve Giresun çay yetiştiriciliğinin en yoğun olduğu illerdir. Amasya ve Samsun, semaverin bakır ustaları tarafından geleneksel yöntemlerle üretildiği illerdir. Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan bazı illerde özellikle Gümüşhane ve Erzurum’da çay “kıtlama” tarzında içilmektedir.
Unsurla İlgili Grup ve Topluluklar:
İlgili grup ve topluluklar, Türkiye'de şehirlerde ve köylerde yaşayan ve evlerinde, işyerlerinde, çayevlerinde ve çay bahçelerinde çay hazırlayan ve çay içmekten keyif alan kişilerdir. Doğu Karadeniz Bölgesi'nde yaşayan çay yetiştiricileri de ilgili topluluklardır. Çay bardağı, çaydanlık, çay kazanı, semaver, çay sepeti, tepsi ve çay kesme makası gibi çay ile ilgili ekipmanları üreten kişiler diğer ilgili grup ve topluluklardır.
Unsurla İlgili Koruma Önlemleri:
Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde, yerel yönetimler, STK'lar, uygulayıcılar ve taşıyıcılar tarafından birlikte hazırlanan koruma eylem planı 4 ana kategoride özetlenebilir:
- Bilimsel çalışma ve yayın sayısını artıracak önlemler
- Yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde unsur hakkında farkındalık yaratacak önlemler
- Çay ilgili geleneksel ekipman üreticilerini korumak için önlemler
- Türkiye ile Azerbaycan arasındaki değişim programlarını desteklemeye yönelik tedbirler
Unsur ile İlgili Yayımlar Listesi
ÇALIŞIR, G. , TÜRKAL, İ., TÜRTEN, B., KÜTÜKOĞLU, E, ÖZARSLAN, C, “Çay İçme Kültürünün Kişilerarası İletişime Katkısı”, Mavi Atlas, Sayı:7, 55-87.
Çay Çalıştayı, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, Rize, 2019.
DÜZGÜN, Dilaver, Erzurum’da Kahveler ve Âşık Kahvesi Geleneği, Aktif Yayınevi, Ankara, 2005.
GÜNEŞ, Serkan, “Türk Çay Kültürü ve Ürünleri”, Milli Folklor Dergisi, Yıl: 24, Sayı: 93, 234-251.
GÜRSOY, Deniz, Demlikten Süzülen Çay, Oğlak Yayıncılık, İstanbul, 2005.
KUZUCU, Kemalettin, Bin Yılın Çayı: Osmanlı’da Çay ve Çayhaneler Kültürü, Kapı Yayınları, 2012
LAFÇI, Nihal, Çay Kültüründe Değişen Alışkanlıkların Türkiye Örneğinde Ürün Tasarımına Etkileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul, 2013.
Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Çay ile İlgili Çalışmalar, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, Rize, 2018.
Turkey’s Intangible Cultural Heritage, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2010.
TÜRKYILMAZ, Kubilay, Türkiye’de Çaylık Alanların ve Üretici Sayılarının İstatikselAnalizi, ÇAY-KUR Yayınları, Rize, 2015.
YAZICI, K., AKBULUT, M., GÖKSU, B., BAKOĞLU, N., “Çay Üretiminde Değişimler ve Modern Yaklaşımlar”, 7. Ulusal Bahçe Bitkieri Kongresi Bildirileri, 838-842
ZİHNİOĞLU, Asım, Bir Yeşilin Peşinde, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara, 2010.