Nevşehir ilinin Hacıbektaş ilçesinde yer alan ve Bektaşîliğin “Pir Evi” olan bu külliyenin tarihî gelişimi ve mimarî bünyesi oldukça karmaşık bir yapı arz etmektedir. XIII. yüzyılın ortalarından XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar uzanan geniş bir zaman dilimi içinde oluşumunu tamamladığı gözlenen bu yapı topluluğu, hemen bütün unsurları ile günümüze intikal edebilen nadir tarikat külliyelerinden birisi olarak Türk mimarisinin tarihinde önemli bir yere sahiptir.

Hacı Bektaş Velî’nin (öl. 1271), mürşidi Baba İlyas-ı Horasani’nin (öl. 1240) vefatını müteakip, o zamanki adı “Sulucakarahöyük” olan Hacıbektaş’a gelerek burada kendi adına bir zaviye kurduğu bilinmektedir. Mütevazi bir kuruluş olduğu tahmin edilebilen ilk zaviyeden günümüze intikal eden tek unsur, bizzat Hacı Bektaş Velî tarafından kullanıldığı rivayet edilen, “Kızılca Halvet” adındaki halvethanedir. Hacı Bektaş Velî Türbesi ile bunun güney duvarına bitişik olan Kızılcahalvet’i külliyenin çekirdeği olarak kabul etmek gerekir. “Bektaşîliğin teşekkül devresi” olarak tanımlanan XIV. yüzyılda, eskisinden daha geniş kapsamlı tarikat külliyesi niteliğinde bir yapı topluluğunun şekillendiği anlaşılmaktadır.

Bektaşîliğin ikinci piri (Pîr-i sânisi) olarak kabul edilen Balım Sultan (öl.1516) XVI. yüzyılın başlarında, (1501 yılında -H.907-), II. Beyazıd’ın desteği ile Hacı Bektaş Velî Zaviyesi’nin şeyhliğini üstlenmiş ve yapmış olduğu ictihadlar ile söz konusu tesisin manevî nüfuzu altındaki yarı bağımsız derviş taifelerini belirli bir erkânın ve merkeziyetçi bir idarenin çerçevesinde teşkilatlandırmıştır. Bektaşîliğin merkezi olan Hacı Bektaş Velî Külliyesi de XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, kendisine bağlı olan Yeniçeri Ocağı’nın, ayrıca Rumeli’deki akıncı beylerinin desteği sayesinde, giderek genişleyen Osmanlı topraklarında yeni zaviyeler tesis etmek suretiyle nüfuz alanını ve gelirlerini arttırmakta, ayrıca birçok yeni yapı ile donanarak gelişmekteydi.

II. Mahmud tarafından Yeniçeri Ocağı ile birlikte 1826’da Bektaşîlik de lağvedilmiş, bu arada, “kâdim” addedilerek yıktırılmayan diğer Bektaşî tekkeleri gibi, Pir Evi de Nakşibendiyye tarikatına devredilmişti. Ancak Tanzimat’ın getirdiği serbestinin sonucunda Hacı Bektaş Velî Külliyesi’nde de bir yeniden yapılanmanın yaşandığı, XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın ilk çeyreğinde bazı yeni birimlerin inşa edildiği, ayrıca birçok onarım gerçekleştirildiği gözlenmektedir.

Tekkelerin ve türbelerin 1925’te kapatılması üzerine Hacı Bektaş Velî Külliyesi bir müddet Numune Ziraat Mektebi olarak kullanılmış, bu dönemde Maarif Vekâleti Asâr-ı Atika ve Hars müdürü olan H. Zübeyir Koşay’ın gayretleri ile tekkenin barındırdığı eşya dağılmaktan kurtarılmış, içlerinde sanat değeri olanlar, envanterleri yapılarak önce Ankara Kalesi’ndeki bir depoya, sonra Ankara Etnoğrafya Müzesi’nin kurulması üzerine söz konusu müzeye taşınmıştır. Külliyenin geniş kapsamlı onarımına 1958’de Millî Eğitim Bakanlığı tarafından başlanmış, 1959’dan itibaren Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından devam edilmiş, büyük ölçüde aslına uygun biçimde tamir edilen yapı topluluğu, özgün eşyası ile tefriş edilmek suretiyle 16 Ağustos 1964’te müze olarak ziyarete açılmıştır.

Nevşehir ili Hacıbektaş ilçesi Bâla Mahallesi, Kayseri Caddesi üzerinde bulunan Hacı Bektaş Velî Dergâhı, Orhan Gazi, I. Murad (Hüdavendigâr), Yıldırım Bayezid ve Yavuz Sultan Selim zamanında yapılan eklerle genişletilmiş ve XVI. yüzyılda bugünkü konumuna getirilmiştir. Hacı Bektaş Velî’nin türbesi, Hacı Bektaş Velî’nin oğlu Seyyid Ali Sultan tarafından 1385 yılında yeniden yaptırılmıştır. Sultan II. Bayezit 1485-1486 yıllarında türbenin çevresini düzenlettirmiş ve kubbesini de kurşunla kaplatmıştır. Sultan IV. Mustafa’nın 1807’deki onarımından sonra Sultan II. Mahmut 1827 yılında türbe dışında kalan bütün yapıları yıktırmış ve dergâh avlusunun doğu köşesine cami yaptırmıştır. Sultan Abdülaziz İstanbul’dan gönderdiği mimarlar ile Hacı Bektaş Velî Dergâhı Postnişini Ali Celaleddin Çelebi’nin kontrolünde yapı topluluğunu yeni baştan yaptırtmış ve türbeleri de onartmıştır. Sultan II. Abdülhamit de 1895’te dergâhı onartmış, genişletmiş ve bugünkü durumuna gelmesini sağlamıştır.

Hacı Bektaş Velî Külliyesi I. Avlu (Nadar Avlusu), II. Avlu (Dergâh Avlusu) ve III. Avlu çevresindeki yapılardan meydana gelmiştir.

Külliye, eski Türk saraylarında da gözlenen üç avlulu bir yerleşim düzenine sahiptir. Külliyenin barındırdığı birimler, fonksiyonlarına uygun biçimde bu avluların çevresine yerleştirilmiştir. İç düzenine adeta askerî bir hiyerarşinin ve disiplinin egemen olduğu Pir Evi’nde karşılanması gereken her fonksiyon için bir birim düşünülmüş, Bektaşîliğe özgü bir terminolojiye uyularak bu birimler, “mihman evi / at evi / ekmek evi vs.” şeklinde adlandırılmıştır. Kendi içinde birer “ocak” şeklinde teşkilatlanmış olan bu birimlerin başında, “mihman evi babası / at evi babası” şeklinde anılan bir baba ile bunun maiyetindeki “canlar” (dervişler) faaliyet göstermekte, bütün babalar Pir Evi’nde postnişin olan Dede Babaya tâbi bulunmaktaydı.

Kuzey-güney doğrultusunda uzanan, ancak farklı eksenlere sahip olan bu avlulardan güneyde yer alan ilki Nadar Avlusu olarak anılmakta, buraya güney yönünde yer alan ve sivri kemerli bir nişin içindeki basık kemeri ile Osmanlı mimarisinin klasik üslubunu yansıtan Çatal Kapı’dan girilmektedir. Uzaktan gelen birçok ziyaretçinin ağırlandığı bu külliyede Nadar Avlusu, yolcuların ihtiyaçlarına cevap veren bölümlerin yanı sıra bazı servis birimleri ile de kuşatılmıştır. Yanında bir güvercinlik bulunduğu bilinen Çatal Kapı’nın batısında misafirlerin barındığı mihman evi (misafirhane), doğusunda at evi (ahırlar), avlunun doğu yakasında, fonksiyon açısından ikinci avludaki aş evine bağlı erzak evi (kiler), bununla aş evinin arasında da ekmek evi (fırın) yer almaktaydı. Duvarları moloz taş veya kerpiç tuğla ile örülmüş, üstleri düz ahşap çatılar ile kapatılmış, basit yapılar olan bu birimler ortadan kalkmış bulunmaktadır. İkinci avlunun batısındaki kitle içinde yer alan çamaşır evi (çamaşırhane) de Nadar Avlusu’na açılmakta ve biri asıl çamaşırhane, diğeri gusülhane olan iki mekânı içermektedir. Avlunun doğu duvarında yer alan Üçler Çeşmesi (Feyzi Baba Çeşmesi)’nin tasarımı ve süslemeleri, külliyenin birçok unsuru gibi, XVI. yüzyıla ait olabileceğini göstermekte, sülüs hatlı manzun kitabesinde ise Sadrazam Halil Rif’at Paşa’nın (1827-1901) eşi Fatma Fikriye Hanım tarafından 1320 (1902) yılında yaptırıldığı belirtilmektedir. Örgüsünde sarı ve kırmızı renkli kesme taşların kullanıldığı çeşme, sivri kemerli bir niş ile donatılmış ve “hüseyni” denilen türde bir Bektaşî tacı ile taçlandırılmıştır.